"Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι δεν είναι φτιαγμένοι για αυτοδιοίκηση", λέει ο Σόουν Ρόζενμπεργκ. Αυτό είναι πιο εμφανές από ποτέ.
του Rick Shenkman
Σεπτέμβριος 08, 2019
Ο Rick Shenkman, ιδρυτής του History News Network του Πανεπιστημίου George Washington, είναι ο συγγραφέας του Political Animals: How Our Stone-Age Brain Gets in the Way of Smart Politics (εκδόσεις Basic Books).
Όλα εξελίσσονταν όπως συμβαίνει συνήθως. Οι ακαδημαϊκοί που συγκεντρώθηκαν στη Λισαβόνα αυτό το καλοκαίρι για την ετήσια συνάντηση της Διεθνούς Εταιρείας Πολιτικών Ψυχολόγων άκουγαν ευγενικά για τέσσερις ημέρες, νεύοντας συγκαταβατικά καθώς οι ομότιμοί τους ανέβαιναν στο βήμα και παρουσίαζαν έρευνες επί παντός επιστητού, από την έκρηξη στις θεωρίες συνωμοσίας μέχρι την άνοδο του απολυταρχισμού.
Ξαφνικά, η διάθεση άλλαξε. Καθώς ένας από τους λέοντες του επαγγέλματος, ο 68χρονος Σόουν Ρόζενμπεργκ, άρχισε να παρουσιάζει την εργασία του, οι άνθρωποι στο πλήθος των περίπου εκατό ατόμων άρχισαν να στριφογυρίζουν στις θέσεις τους. Ψιθύριζαν δυνατά τις αντιρρήσεις τους στους φίλους τους. Τρεις γυναίκες που κάθονταν δίπλα μου κοντά στην τελευταία σειρά έκαναν πολύ θόρυβο και σε κάποια στιγμή εξανέστησαν τόσο που δυσκολεύτηκα να ακούσω τι έλεγε ο Ρόζενμπεργκ.
Τι προκάλεσε το σάλο; Ο Ρόζενμπεργκ, καθηγητής στο UC Irvine, αμφισβητούσε μια βασική υπόθεση για την Αμερική και τη Δύση. Η θεωρία του; Η δημοκρατία καταβροχθίζει τον εαυτό της -δική του έκφραση- και δεν θα αντέξει πολύ ακόμη.
Όσο κι αν οι φιλελεύθεροι επικριτές του Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ θα ήθελαν να φορτώσουν όλα τα δεινά της Αμερικής στη δική του πλάτη, ο Ρόζενμπεργκ λέει ότι ο πρόεδρος δεν είναι η αιτία της πτώσης της δημοκρατίας -ακόμα κι αν η επιτυχημένη αντιμεταναστευτική λαϊκιστική εκστρατεία του Τραμπ μπορεί να ήταν ένα σύμπτωμα της παρακμής της δημοκρατίας.
Εμάς πρέπει να κατηγορήσουμε, είπε ο Ρόζενμπεργκ. Εμάς, όπως λέμε «εμάς τους ανθρώπους».
Η δημοκρατία είναι σκληρή δουλειά. Και καθώς οι «ελίτ» της κοινωνίας -ειδικοί και δημόσια πρόσωπα που βοηθούν τους γύρω τους να ανταπεξέλθουν στις βαριές ευθύνες που συνεπάγεται η αυτοδιοίκηση- έχουν ολοένα και περισσότερο παραγκωνιστεί, οι πολίτες αποδεικνύονται μη εξοπλισμένοι γνωστικά και συναισθηματικά για να συντηρήσουν μια δημοκρατία σε ορθή λειτουργία. Ως συνέπεια, το κέντρο έχει καταρρεύσει και εκατομμύρια απογοητευμένοι και γεμάτοι αγωνία ψηφοφόροι έχουν στραφεί απελπισμένοι σε λαϊκιστές της δεξιάς πτέρυγας.
Η πρόβλεψή του; «Σε καλά εδραιωμένες δημοκρατίες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η δημοκρατική διακυβέρνηση θα συνεχίσει την αδυσώπητη παρακμή της και τελικά θα αποτύχει».
***
Το τελευταίο μισό του 20ου αιώνα ήταν η χρυσή εποχή της δημοκρατίας. Το 1945, σύμφωνα με μια έρευνα, υπήρχαν μόλις 12 δημοκρατίες σε ολόκληρο τον κόσμο. Μέχρι το τέλος του αιώνα υπήρχαν 87. Αλλά μετά ήρθε η μεγάλη ανατροπή: στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, το πλοίο της δημοκρατίας από «πρόσω ολοταχώς» έκανε «κράτει» ιδιαιτέρως έξαφνα και δυσοίωνα -και εν συνεχεία «έβαλε ανάποδα».
Οι λαϊκιστές πολιτικοί της δεξιάς πτέρυγας ανέλαβαν την εξουσία, ή κόντεψαν να, σε Πολωνία, Ουγγαρία, Γαλλία, Βρετανία, Ιταλία, Βραζιλία και Ηνωμένες Πολιτείες. Όπως σημειώνει ο Ρόζενμπεργκ, «σύμφωνα με μετρήσεις, το μερίδιο των δεξιών λαϊκιστών της λαϊκής ψήφου στην Ευρώπη συνολικά έχει υπερτριπλασιαστεί από 4% το 1998 σε περίπου 13% το 2018». Στη Γερμανία, η ψήφος των λαϊκιστών της δεξιάς πτέρυγας αυξήθηκε ακόμη και μετά το τέλος της Μεγάλης Ύφεσης και μετά ακόμη κι από την υποχώρηση της εισροής μεταναστών στη χώρα.
Τρεις σύντομες δεκαετίες αφότου κάποιοι είχαν προαναγγείλει το «τέλος της ιστορίας», πιθανότατα αυτή που πλησιάζει στο τέλος της είναι η δημοκρατία. Και δεν είναι μόνο οι λαϊκιστές ταραχοποιοί που το λένε αυτό. Το ίδιο και ένας από τους πρωτοπόρους κοινωνικούς επιστήμονες του κατεστημένου, που τολμά να προβλέψει πραγματικά το τέλος της δημοκρατίας όπως την ξέρουμε.
Ο Ρόζενμπεργκ, ο οποίος έχει πτυχία από τα πανεπιστήμια Γέιλ, Οξφόρδης και Χάρβαρντ, μπορεί να αποδειχθεί ο κοινωνικός επιστήμονας της εποχή μας, εάν τα γεγονότα εξελιχθούν όπως προβλέπει. Η θεωρία του είναι ότι τις επόμενες δεκαετίες, ο αριθμός των μεγάλων δημοκρατιών δυτικού τύπου σε όλη την υδρόγειο θα συνεχίσει να συρρικνώνεται και αυτές που θα απομείνουν θα γίνουν φαντάσματα του εαυτού τους. Στη θέση της δημοκρατίας, λέει ο Ρόζενμπεργκ, οι δεξιές λαϊκιστικές κυβερνήσεις θα προσφέρουν στους ψηφοφόρους απλοϊκές απαντήσεις σε περίπλοκα ερωτήματα.
Και ο πυρήνας των επιχειρημάτων του συνοψίζεται στο εξής: η δημοκρατία είναι σκληρή δουλειά και απαιτεί πολλά από αυτούς που συμμετέχουν σε αυτήν. Απαιτεί από τους ανθρώπους να σέβονται αυτούς με διαφορετικές απόψεις από τις δικές τους καθώς και όσους δε μοιάζουν με αυτούς. Ζητά από τους πολίτες να είναι σε θέση να περάσουν από κόσκινο μεγάλο όγκο πληροφοριών και να διαχωρίσουν το καλό από το κακό, το αληθινό από το ψευδές. Απαιτεί στοχασμό, πειθαρχία και λογική.
Δυστυχώς, η εξέλιξη δεν ευνοεί την εξάσκηση αυτών των ιδιοτήτων όπως απαιτείται από το πλαίσιο της σύγχρονης μαζικής δημοκρατίας. Παραθέτοντας πλήθος ψυχολογικών ερευνών, ευρήματα που μέχρι τώρα έχουν γίνει περισσότερο ή λιγότερο γνωστά, ο Ρόζενμπεργκ υποστηρίζει ότι τα ανθρώπινα όντα δεν σκέφτονται σωστά. Οι προκαταλήψεις διαφόρων ειδών παραμορφώνουν τον εγκέφαλό μας στο πιο θεμελιώδες επίπεδο. Για παράδειγμα, εύκολα προκαλείται ρατσισμός υποσυνείδητα στους λευκούς με την εικόνα ενός μαύρου άνδρα που φοράει κουκούλα. Αποκλείουμε τα στοιχεία όταν δεν ταιριάζουν με τους στόχους μας, ενώ ενστερνιζόμαστε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις προκαταλήψεις μας. Μερικές φορές το να ακούμε ότι κάνουμε λάθος μας κάνει να προασπιζόμαστε διπλά τη θέση μας και ούτω καθεξής.
Ο εγκέφαλός μας, λέει ο Ρόζενμπεργκ, αποδεικνύεται θανάσιμος για τη σύγχρονη δημοκρατία. Οι άνθρωποι απλά δεν είναι φτιαγμένοι για αυτή.
Οι άνθρωποι λένε εδώ και δύο χιλιετίες, φτάνοντας πίσω μέχρι τον Πλάτωνα, ότι η δημοκρατία είναι μη εφαρμόσιμη. Οι Ιδρυτικοί Πατέρες (σ.μ.: George Washington, John Adams, Thomas Jefferson, James Madison, Alexander Hamilton, James Monroe και Benjamin Franklin) ήταν αρκετά ανήσυχοι που άφησαν μόνο το ήμισυ ενός κλάδου της ομοσπονδιακής κυβέρνησης στα χέρια του λαού. Παρ' όλ' αυτά, για δύο αιώνες η δημοκρατία στην Αμερική προχωρούσε λίγο-πολύ χωρίς να ανατιναχτεί.
Γιατί λοιπόν ο Ρόζενμπεργκ, ο οποίος έκανε το όνομά του στη δεκαετία του 1980 με μια μελέτη που, προς ενόχλησή μας, έδειξε ότι πολλοί ψηφοφόροι επιλέγουν υποψηφίους με βάση την εμφάνισή τους, προβλέπει τώρα το τέλος της δημοκρατίας;
Έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο λόγος της πρόσφατης επιτυχίας των λαϊκιστών της δεξιάς πτέρυγας είναι ότι οι «ελίτ» χάνουν τον έλεγχο των θεσμών που παραδοσιακά έσωσαν τους ανθρώπους από τις πιο αντιδημοκρατικές παρορμήσεις των. Όταν οι άνθρωποι αφήνονται να λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις μόνοι τους, οδηγούνται προς τις απλές λύσεις που οι δεξιοί λαϊκιστές προσφέρουν παγκοσμίως: ένα θανατηφόρο μείγμα ξενοφοβίας, ρατσισμού και αυταρχισμού.
Οι ελίτ, όπως τις ορίζει ο Ρόζενμπεργκ, είναι οι άνθρωποι που κατέχουν την εξουσία στην κορυφή της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής πυραμίδας που έχουν «το κίνητρο να υποστηρίξουν τη δημοκρατική κουλτούρα και θεσμούς, και τη δύναμη να το κάνουν αποτελεσματικά». Στους ρόλους τους ως γερουσιαστών, δημοσιογράφων, καθηγητών, δικαστών και κυβερνητικών διαχειριστών, για να αναφέρουμε μερικούς, οι ελίτ παραδοσιακά κυριαρχούσαν στον δημόσιο λόγο και στους θεσμούς των ΗΠΑ –και σε αυτόν τον ρόλο βοήθησαν τον πληθυσμό να κατανοήσει τη σημασία των δημοκρατικών αξιών. Σήμερα όμως αυτό αλλάζει. Χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις νέες τεχνολογίες, οποιοσδήποτε έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο μπορεί να δημοσιεύσει ένα ιστολόγιο και να τραβήξει την προσοχή για τον σκοπό του –ακόμα κι αν έχει τις ρίζες του σε συνωμοσιολογία και βασίζεται σε ψευδή ισχυρισμό, όπως το ψέμα ότι η Χίλαρι Κλίντον διηύθυνε ένα κύκλωμα εμπορίας ανηλίκων για σεξ, από το υπόγειο μιας πιτσαρίας στην Ουάσιγκτον, το οποίο τελείωσε με πυροβολισμούς.
Ενώ οι ελίτ στο παρελθόν μπορεί να είχαν καταπνίξει με επιτυχία τις θεωρίες συνωμοσίας και να ξεμπρόστιαζαν τους λαϊκιστές για τις ασυνέπειές τους, σήμερα όλο και λιγότεροι πολίτες παίρνουν τις ελίτ στα σοβαρά. Τώρα που οι άνθρωποι πληροφορούνται τα νέα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όχι από καθιερωμένες εφημερίδες ή τα τρία παλιά τηλεοπτικά δίκτυα ειδήσεων (ABC, CBS και NBC), οι ψεύτικες ειδήσεις πολλαπλασιάζονται. Εικάζεται ότι 10 εκατομμύρια άνθρωποι είδαν στο Facebook τον ψευδή ισχυρισμό ότι ο Πάπας Φραγκίσκος τάχθηκε υπέρ της εκλογής Τραμπ το 2016. Ζώντας σε μια δική τους φούσκα ειδήσεων, έκανε πολλούς αναμφίβολα να το πιστέψουν. (Αυτή ήταν η είδηση με τις περισσότερες κοινοποιήσεις στο Facebook τους τρεις μήνες πριν από τις εκλογές του 2016, αναφέρουν οι ερευνητές.)
Η ειρωνεία είναι ότι η αυξημένη δημοκρατία -εισηγμένη από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το Διαδίκτυο, όπου οι πληροφορίες ρέουν πιο ελεύθερα από ποτέ- είναι αυτό που έχει δεσμεύσει την πολιτική και μας οδηγεί στον αυταρχισμό. Ο Ρόζενμπεργκ υποστηρίζει ότι οι ελίτ παραδοσιακά εμπόδιζαν την κοινωνία να γίνει μια εντελώς ανεξέλεγκτη δημοκρατία. Η «ολιγαρχική "δημοκρατική" εξουσία» τους ή ο «δημοκρατικός έλεγχος», κρατούσε μέχρι τώρα υπό έλεγχο τις αυταρχικές παρορμήσεις του λαού.
Σε σύγκριση με τις σκληρές απαιτήσεις που θέτει η δημοκρατία, η οποία απαιτεί ανοχή σε συμβιβασμό και διαφορετικότητα, ο δεξιός λαϊκισμός μοιάζει με το μαλλί της γριάς. Ενώ η δημοκρατία απαιτεί από εμάς να αποδεχτούμε το γεγονός ότι πρέπει να μοιραζόμαστε τη χώρα μας με ανθρώπους με διαφορετική σκέψη και εμφάνιση από εμάς, ο δεξιός λαϊκισμός προσφέρει μια άμεση έκρηξη γλυκαιμικού δείκτη. Ξεχάστε την πολιτική ορθότητα. Μπορείτε να αισθάνεστε ακριβώς όπως πραγματικά θέλετε για τους ανθρώπους που ανήκουν σε άλλες φυλές.
Οι δεξιοί λαϊκιστές δεν χρειάζεται να βγάζουν πολύ νόημα. Μπορούν ταυτόχρονα να κατηγορούν τους μετανάστες για την αφαίρεση των θέσεων εργασίας από τους Αμερικανούς, ενώ υποστηρίζουν ότι αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι είναι οι τεμπέληδες που αρμέγουν τα επιδόματα της πρόνοιας. Το μόνο που ενδιαφέρει τους λαϊκιστές οπαδούς είναι ότι τώρα έχουν έναν εχθρό να κατηγορήσουν για τα αισθήματα έχθρας τους.
Και σε αντίθεση με τη δημοκρατία, που θέτει πολλές απαιτήσεις, οι λαϊκιστές θέτουν μόνο μία. Επιμένουν στο να είναι πιστοί οι άνθρωποι. Η πίστη συνεπάγεται την παράδοση τους στο λαϊκιστικό εθνικιστικό όραμα. Αλλά αυτό προσφέρει απλά λιγότερο βάσανο, παρά πλεονέκτημα. Είναι πιο εύκολο να ορκιστείς πίστη σε έναν αυταρχικό ηγέτη παρά να κάνεις τη σκληρή δουλειά να σκέφτεσαι μόνος σου, όπως απαιτεί η δημοκρατία.
«Συνολικά, η πλειονότητα των Αμερικανών γενικά δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ή να εκτιμήσει τη δημοκρατική κουλτούρα, τους θεσμούς, τις πρακτικές ή την ιθαγένεια με τον τρόπο που απαιτείται», κατέληξε ο Ρόζενμπεργκ. «Στο βαθμό στον οποίο απαιτείται να το πράξουν, θα ερμηνεύσουν αυτό που τους ζητείται με παραμορφωτικούς και ανεπαρκείς τρόπους. Ως αποτέλεσμα, θα αλληλεπιδρούν και θα επικοινωνούν με τρόπους που υπονομεύουν τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και το νόημα των δημοκρατικών πρακτικών και αξιών».
Πρέπει να διευκρινίσω ότι οι δυνατοί ψίθυροι στο πλήθος στη Λισαβόνα δεν ήταν απάντηση στην απαισιοδοξία του Ρόζενμπεργκ. Αυτή ήταν άλλωστε μια συνάντηση πολιτικών ψυχολόγων -μια ομάδα που επικεντρώνεται στα ελαττώματα στη σκέψη των ψηφοφόρων και στην παραβίαση των δημοκρατικών κανόνων. Στο συνέδριο ο Ariel Malka ανέφερε στοιχεία ότι οι συντηρητικοί είναι όλο και πιο ανοιχτοί στον αυταρχισμό. Στατιστικά στοιχεία του Μπράιαν Σάφερ δείχνουν ότι από την εκλογή του Τραμπ οι δάσκαλοι έχουν παρατηρήσει αύξηση του "μπούλιγνκ". Ο Andreas Zick παρατήρησε ότι τα ρατσιστικά εγκλήματα εκτοξεύθηκαν δραματικά στη Γερμανία μετά την άδεια εισόδου σε ένα εκατομμύριο μετανάστες.
Αυτό που ξεσήκωσε το πλήθος ήταν ότι ο Ρόζενμπεργκ πήγε πέρα από την απαισιοδοξία περνώντας στην απόλυτη ηττοπάθεια. Αυτό που ενόχλησε το πλήθος ήταν ότι φαινομενικά ασπάστηκε ένα είδος ευλάβειας για τον ελιτισμό που δεν είναι πλέον της μόδας εντός της ακαδημίας. Όταν αμφισβητήθηκε σε αυτό το μέτωπο, έσπευσε να υποστηρίξει ότι δεν είχε πρόθεση να εξαιρέσει τον εαυτό του από τον ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι υποφέρουν από γνωστικούς και συναισθηματικούς περιορισμούς. Παραδέχτηκε ότι η ψυχολογική έρευνα δείχνει τον παραλογισμό οποιουδήποτε, καθηγητών συμπεριλαμβανομένων! Αλλά ήταν ασαφές αν έπεισε τα μέλη του κοινού ότι το εννοούσε πραγματικά. Και προφανώς αυτό το βρήκαν ενοχλητικό.
Υπήρχαν λιγότερο ενοχλητικές στιγμές στη Λισαβόνα. Το συνέδριο απένειμε βραβείο στον George Marcus, έναν από τους ιδρυτές του κλάδου, ο οποίος έχει αφιερώσει την καριέρα του στην αισιόδοξη θεωρία ότι τα ανθρώπινα όντα από τη φύση τους αναπροσαρμόζουν τις ιδέες τους ώστε να ταιριάζουν με τον κόσμο όπως είναι και όχι όπως θα ήθελαν να είναι -ακριβώς όπως απαιτεί η δημοκρατία.
Αλλά αυτή δεν είναι μια στιγμή για αισιοδοξία, έτσι δεν είναι; Αυτό που συμβαίνει σε όλο τον κόσμο δείχνει ότι η ακροδεξιά είναι σε παρέλαση. Και όταν πρόκειται για τις ΗΠΑ, το πρόβλημα μπορεί να είναι μεγαλύτερο από έναν άνθρωπο. Οι φιλελεύθεροι προσεύχονταν για το τέλος της προεδρίας Τραμπ, αλλά αν ο Ρόζενμπεργκ έχει δίκιο, η δημοκρατία θα παραμείνει υπό απειλή ανεξάρτητα από το ποιος είναι στην εξουσία.
Μετάφραση από το πρωτότυπο: https://www.politico.com/magazine/story/2019/09/08/shawn-rosenberg-democracy-228045/
