Το κείμενο γράφτηκε έπειτα από έντονο προβληματισμό μου περί υπάρξεως, ή μη, ορίου στην ανθρώπινη ηλιθιότητα, όταν διάβασα μια δημοσίως, "εξυπναδίστικα", διατυπωμένη ερώτηση στο internet μετά των ποικίλων απαντήσεών της: «Γιατί αυτοί που δεν πιστεύουν στο θεό θεωρούν τους εαυτούς τους πιο έξυπνους από αυτούς που πιστεύουν; Έψαξαν και δεν τον βρήκαν, ή τους το είπε κάποιος άλλος;»
Μπαίνει κάποιος σε ένα γραφείο και λέει σε όλους τους εργαζόμενους: «ανοίξτε αυτό εκεί το παράθυρο και ορμήξτε έξω και σας έχω βάλει από κάτω μια τεράστια νεροτσουλήθρα και σας περιμένει η πιο απολαυστική βουτιά της ζωής σας!».
Αυτοί που θα πιστέψουν ότι ισχύει, δηλαδή θα ορμήσουν με κλειστά μάτια έξω από το παράθυρο, δε θεωρείς ότι είναι λίγο πιο αφελείς ή -ας μου επιτραπεί- και ηλίθιοι από αυτούς που θα θελήσουν να έχουν τη γνώση ότι ισχύει πριν το αποδεχτούν; Πως; Παρά δείγματος χάριν ανοίγοντας το παράθυρο και ρίχνοντας μια ματιά να δουν αν υπάρχει όντως νεροτσουλήθρα από κάτω!
Πρόσεξε, άσχετα από το αποτέλεσμα, ο τύπος μπορεί να λέει ψέματα, μπορεί να λέει και αλήθεια. Η νεροτσουλήθρα μπορεί να είναι εκεί, μπορεί και όχι. Και αυτοί μπορούν να πιστέψουν αλλά μπορούν και να αποζητήσουν τη γνώση.
Με αυτό το υπεραπλουστευμένο παράδειγμα που διετύπωσα, προσπαθώ να αποτυπώσω το πόσο υπερτερεί η γνώση έναντι της πίστεως.
«Πίστη» θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το ακριβώς αντίθετο του «γνώση», όπως είναι το άσπρο με το μαύρο, ο χοντρός με το λιγνό, ο ψηλός με τον κοντό και ούτω καθ' εξής.
Ετυμολογικά, «πιστεύω» ή αλλιώς «έχω πίστη», είναι συνώνυμο του «νομίζω». Δηλαδή «αποδέχομαι άκριτα», «θεωρώ αυθαίρετα», κοινώς αυτό που λέμε «με κλειστά τα μάτια». Χωρίς γνώση! Χωρίς παρατήρηση, χωρίς πείραμα, χωρίς δεδομένο, χωρίς απόδειξη, χωρίς μελέτη, μαθηματικά, σκατά, φατά, τίποτα. Χωρίς -με μια λέξη- επιστήμη! Ειρήσθω εν παρόδω ότι «επίσταμαι» (εκ του επί + ίστημι) σημαίνει «γνωρίζω καλώς».
Κατ' επέκταση, «πιστεύω σε κάποια θεότητα» σημαίνει αποδέχομαι την ύπαρξη μιας υπερφυσικής οντότητας χωρίς αποδείξεις.
-Πιστεύεις ότι οι νεράιδες υπάρχουν;
-Ναι.
-Γιατί;
-Χωρίς γιατί, αυτό πιστεύω.
-Πιστεύεις ότι οι νεράιδες δεν υπάρχουν;
-Ναι.
-Γιατί;
-Χωρίς γιατί, αυτό πιστεύω.
Δεν ξέρω για εσένα αλλά εμένα μου φαίνονται και οι δύο ηλίθιοι. Κανένας δεν ενδιαφέρεται να γνωρίζει. Εφησυχάζονται με το να πιστεύουν…
Αρχίζει σιγά-σιγά, νομίζω, να ξεκαθαρίζεται ότι αυτός ο οποίος πιστεύει είναι a priori ηλίθιος. Προτού καν δηλαδή συγκριθεί με κάποιον άλλο. Πόσο μάλλον αν συγκριθεί με κάποιον που συνειδητά απορρίπτει την πίστη υπέρ της γνώσεως -ανεξαρτήτως του τι πιστεύει αυτός ο οποίος πιστεύει. Αυτοί που πιστεύουν ότι υπάρχει θεός δεν είναι λιγότερο ηλίθιοι από αυτούς που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει. Προφανώς ο ένας από τους δύο θα πέσει μέσα διότι είτε υπάρχει, είτε δεν υπάρχει. Η ηλιθιότητά τους όμως δεν έγκειται στην ύπαρξη ή μη, αλλά στο ότι αρκούνται στο να πιστεύουν. Είναι λοιπόν το ίδιο ηλίθιοι αναμεταξύ των, και σίγουρα λιγότερο έξυπνοι από αυτούς που δεν πιστεύουν.
Εδώ να κάνω μια παρένθεση για να αναφερθώ στις «αποδείξεις». Εννοείται πως το να πιστεύει κάποιος ότι υπάρχει θεός, γιατί «έχει τις δικιές του αποδείξεις ότι υπάρχει», είναι κάτι που δεν υφίσταται ως έννοια. Το ότι πχ εγώ είδα ένα όραμα ότι ήρθε ο θεός και μου μίλησε στον ύπνο μου, ή το ότι σώθηκα από μια κατάσταση που θεωρητικά δε γινόταν να σωθώ, οπότε «πείστηκα» για την ύπαρξή του θεού, δε σημαίνει ότι αποδείχτηκε κάτι. Ακούγεται συχνά βέβαια κάτι τέτοιο, απλά και μόνο γιατί ο κόσμος μπερδεύεται ως προς το τι σημαίνει απόδειξη. Απόδειξη δεν είναι κάτι που βασίζεται σε προσωπικές εμπειρίες ή εκτιμήσεις. Άλλωστε, αν είχε κάποιος αποδείξεις, τότε θα είχαμε φύγει από το «πιστεύω γιατί έχω προσωπικές εμπειρίες» και θα είχαμε πάει στο «γνωρίζω γιατί έχω τις αποδείξεις», θα τις παρουσίαζε και στους υπόλοιπους και θα γνωρίζαμε πλέον όλοι. Όπως, παρά δείγματος χάριν, γνωρίζουμε όλοι ότι το πυθαγόρειο θεώρημα ισχύει, από τη μέρα που ο Πυθαγόρας το απέδειξε. Και όσοι δεν το γνωρίζετε, να επαναλάβετε το γυμνάσιο γιατί δε δικαιολογείστε, το έχετε διδαχτεί.
Ας δούμε ένα παράδειγμα. Εγώ βλέπω στον ύπνο μου ή και στον ξύπνιο μου ακόμα (για να κάνω την προσωπική εμπειρία πιο έντονη από την πλευρά αυτού που τη βιώνει) "άγγελο Κυρίου" να μου λέει ότι έρχεται μετεωρίτης τέτοιου μεγέθους και με τέτοια ταχύτητα που θα χτυπήσει τη Γη και θα την καταστρέψει. Οπότε τώρα, που είχα αυτήν την προσωπική εμπειρία μπορώ να πιστεύω ότι θα αφανιστούμε, σωστά;
Ναι, πολύ σωστά. Πιστεύω. ΔΕ γνωρίζω. Κανείς δε μπορεί να αποδείξει ότι επειδή το είδα στον ύπνο μου ισχύει. Αν το είδα στον ξύπνιο μου, κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι δεν είμαι τρελός ή έχω παραισθήσεις… Αποτελεί λοιπόν απόδειξη; Σίγουρα όχι. Τι θα αποτελούσε απόδειξη τότε; Στην εποχή που ζούμε θα τον εντόπιζαν διάφορες υπηρεσίες ανά τον κόσμο και ενδεχομένως αρκετοί ιδιώτες με ενδιαφέρον για την αστρονομία και ιδιόκτητα τηλεσκόπια. Επιστήμονες θα τον παρατηρούσαν από σύγχρονα γιγαντιαία τηλεσκόπια και σε συνδιασμό με υπερσύγχρονους υπολογιστές στην αιχμή της τεχνολογίας, θα υπολόγιζαν μάζα, όγκο, τροχιά, ταχύτητα, πιθανές συγκρούσεις με άλλα σώματα που θα τον εξέτρεπαν από την πορεία του, θα συνυπολόγιζαν τη θέση και την κίνηση τη γης και αφού διασταύρωναν τα αποτελέσματα ξανά και ξανά, σε όλες τις μεριές του πλανήτη για έξτρα σιγουριά, θα είχαν κάτι που μπορούμε να αποδεχτούμε ως απόδειξη ότι ο εν λόγω μετεωρίτης: 1)υπάρχει, 2)πρόκειται να συγκρουστεί με τη Γη, 3)έχει γινόμενο μάζας επί ταχύτητα (ενέργεια δηλαδή) αρκετή ώστε να καταστρέψει τον πλανήτη μας ή τουλάχιστον τη ζωή πάνω του, 4)δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι με την υπάρχουσα τεχνολογία που έχουμε αναπτύξει ως είδος ώστε να αποτρέψουμε τη σύγκρουση και 5)δεν προλαβαίνουμε να στείλουμε έστω λίγους ανθρώπους εκτός πλανήτη με αρκετά εφόδια μήπως συνεχιστεί το είδος. Σε αυτήν την περίπτωση θα είχαμε δίκιο να πιστεύουμε ότι το είδος θα αφανιστεί; Όχι βέβαια, πλέον θα το γνω-ρί-ζα-με, δε θα το πιστεύαμε. Θα το γνωρίζαμε, με απόδειξη, η οποία μάλιστα θα συνοδευόταν και από κάποιο περιθώριο λάθους γιατί θα το είχαν υπολογίσει επιστήμονες. Όχι παπάδες.
Και τώρα για να απαντήσω και σε αυτό που ακούω να ρωτάτε: αν απορρίψουμε την πίστη, καθ' ότι είμαστε νοήμονα όντα που αποζητούν τη γνώση, τι θα γίνει φίλος τώρα που δε γνωρίζουμε αν υπάρχει θεός;
Θα μπορούσα να συνοψίσω την απάντηση στη γνωστή έκφραση του φιλοσόφου Bertrand Russell (1872-1970): «το βάρος της απόδειξης βαρύνει αυτόν που κάνει τον ισχυρισμό».
Κοινώς, λες ότι υπάρχει; Απόδειξέ το!
Δεν μπορείς; Άρα είναι πολύ απλό. Ο ισχυρισμός σου καταρρέει, θεός δεν υπάρχει, και δε θα υπάρξει ποτέ, μέχρι να αποδειχτεί ότι υπάρχει. Όπως δεν υπήρχε τροχός για πολλούς ανθρώπους μέχρι να υπάρξει. Κάποιος τροχός μπορεί να είχε υπάρξει ακόμη και από τύχη στο σύμπαν, αλλά εφ' όσον ο άνθρωπος δεν ήξερε τι είναι, δεν τον είχε επινοήσει, δεν ήξερε να τον κατασκευάσει, για τον άνθρωπο δεν υπήρχε. Να το χοντρύνω λίγο ακόμη; Όπως δεν υπήρχε internet μέχρι να υπάρξει! Μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι υπήρχε internet πριν υπάρξει; Όχι βέβαια, φυσικά και δεν υπήρχε. Μπορεί, το πολύ-πολύ, να υπήρχε η ιδέα του internet αλλά και αυτή δεν υπήρχε από πάντα. Κάποια στιγμή, κάποιος, το σκέφτηκε για πρώτη φορά. Το internet δεν υπήρχε ούτε έστω ως ιδέα, πριν υπάρξει ο ανθρώπινος εγκέφαλος που τη σκέφτηκε και αφήστε στην άκρη τον Πλάτωνα και τις ιδέες του περί ιδεών. Αυτά είναι φιλοσοφικές τοποθετήσεις και δεν πρέπει να συγχέονται με την επιστήμη. Παρεμπιπτόντως το ίδιο ακριβώς ισχύει και για το θεό. Δεν υπάρχει εφ' όσον δεν έχει αποδειχθεί ή δεν έχει ανακαλυφθεί ή ακόμη-ακόμη, δεν έχει εφευρεθεί.
Ίσως το "εφευρεθεί" να ξενίζει ως λέξη, αλλά ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι ο άνθρωπος ίσως κάποτε να κυριέψει το σύμπαν; Να κυριέψει το χώρο, το χρόνο και όλες τις δυνάμεις που ασκούνται εκεί, να δημιουργεί και να καταστρέφει σύμπαντα με το έτσι θέλω ανά πάσα στιγμή και να ελέγχει τα πάντα, καθιστώντας ουσιαστικά τον εαυτό του θεό; Να εφεύρει δηλαδή το θεό στο πρόσωπό του. Πάντως η ιδέα του θρησκευτικού θεού, σίγουρα υπάρχει, την έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, όταν ξεκίνησε η «αιτία του κακού»...
Εδώ, αξίζει να σημειωθούν δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ένα καταπληκτικό ντοκιμαντέρ του Richard Dawkins, που εξετάζει την θρησκεία με επιστημονική ματιά και επιτίθεται κυρίως στην καρδιά, τον πυρήνα, τη βάση όλων των εξ' αποκαλύψεως θρησκειών: την πίστη. Ο τίτλος αυτού: "Root of all evil?"
Το δεύτερο είναι η περίφημη τσαγιέρα του Russel, του κυρίου που ανέφερα λίγο πιο πάνω:
«Αν έλεγα ότι μεταξύ Γης και Άρη υπάρχει μία πορσελάνινη τσαγιέρα σε ελλειπτική τροχιά γύρω από τον ήλιο, κανείς δεν θα μπορούσε να διαψεύσει τον ισχυρισμό μου, αρκεί να προσέθετα ότι η τσαγιέρα είναι τόσο μικρή που δεν θα μπορούσαν να την ανιχνεύσουν ούτε τα πιο ισχυρά τηλεσκόπιά μας.
Όμως, αν στη συνέχεια έλεγα ότι, αφού ο ισχυρισμός μου δεν μπορεί να διαψευστεί, θα ήταν ασυγχώρητη απρέπεια να τον αμφισβητούμε με την λογική μας, τότε οι περισσότεροι δικαίως θα θεωρούσαν ότι έλεγα ανοησίες.
Αν όμως η ύπαρξη μιας τέτοιας επουράνιας τσαγιέρας αναφερόταν σε πανάρχαια βιβλία, και διδασκόταν ως ιερή αλήθεια κάθε Κυριακή, και ενσταλαζόταν στα μυαλά μικρών παιδιών σε όλα τα σχολεία, τότε ακόμα και ο παραμικρός δισταγμός, θα ήταν τέτοιο δείγμα εκκεντρικότητας, που σε φωτισμένους καιρούς θα απέφερε στον αμφισβητία το επίζηλο προνόμιο της ψυχιατρικής φροντίδος, ενώ σε πιο πρώιμη περίοδο την Ιερά Εξέταση.»
Πέρα από όλα αυτά όμως, και για να κλείσουμε λίγο πιο εύθυμα, δεν έχω καταλάβει τι παίζει με τους ηλίθιους. Έκανες τις επιλογές σου και αυτές σε καθιστούν έξυπνο ή λιγότερο έξυπνο ή και ηλίθιο ακόμη. Και λοιπόν; Γιατί δεν μπορείς να το αποδεχτείς; Γιατί τόσος κομπλεξισμός; Πάντα θα υπάρχει κάποιος πιο έξυπνος από εσένα. Ισχύει ανά πάσα στιγμή για όλους μας! Εκτός από έναν και μόνο άνθρωπο σε όλο το σύμπαν…
(fun fact: οι άνθρωποι ανά τον πλανήτη που δεν έχουν λάβει επίπεδο μόρφωσης αρκετό ώστε να διδαχτούν το πυθαγόρειο θεώρημα, συνήθως δεν ξεπερνούν τα 30 έτη ζωής! Όσο κι αν πιστεύουν σε θεούς. Η επιστήμη σίγουρα σώζει ζωές λοιπόν, ο θεός…..αναμένεται να αποδειχτεί. Και -μεταξύ μας- δεν είμαι πολύ σίγουρος για το τελευταίο.)
